Vocabulario del idioma zapoteco istmeño (diidxazá)

La referencia obligada del zapoteco en Internet
Recopilación de Oscar Toledo Esteva y familia
Bicaa ta Oscar Toledo Esteva ne binnilidxi

 
Ta Oscar ne Na Cecilia Esteva Martínez.
Ta Oscar ne Na Cecilia Esteva Martínez.

 

A B C Ch D F G H I J L M N Ñ O P Q R S T U V X Y Z

Guna - Guzulua'
Zapoteco
 
  Significado en castellano
 
Guna  Desbroza, corta las hierbas del sembradío
Gu'na  Llore, él llore, ella llore
Gunaa  ¿Cuál?, ¿dónde?
Gunaa'  Mujer, hembra, femina, dama, femenina, señora
Gunaa' benda  Sirena, mujer pez
Gunaa' binnixquidxe'  Mi paisana, paisana
Gunaa' binniyoo'  Paisana, mujer de Juchitán
Gunaa' galán  Mujer agradable, mujer bonita
Gunaa' gushaana  Madre, mujer que dio a luz
Gunaa' hrangu  Mujer fea, mujer tosca, mujer sin educación
Gunaa' hricaabi ni huandi'  La mujer responde a la sinceridad
Gunaa icaalu'  ¿Cuál tomarás?, ¿cuál cogerás?, ¿cuál quieres?
Gunaa laabe  ¿Quién de todos?, ¿dónde está?
Gunaa laacabe'  ¿Dónde están ellos?, ¿dónde están ellas?
Gunaa lii  ¿Dónde te encuentras?, ¿dónde estás?
Gunaa lii ba'du  ¿Dónde estás muchacho?, ¿dónde estás muchacha?, ¿dónde estás joven?, ¿dónde estás jovencito?
Gunaa lii gunaa'  ¿Dónde estás mujer?
Gunaa lii lia  ¿Dónde estás mujer?, ¿dónde te encuentras mujer?
Gunaa' nabiuxhe  Mujer menuda, chiquitita, chata, chatita
Gunaa' nadushu'  Mujer brava
Gunaa' nanuí  Vanidosa, mujer ligera
Gunaa' nayaa  Mujer honesta, mujer limpia
Gunaa' ngola  Mujerona, mujer fuerte
Gunaa' ni biina  Mujer que lloró, llorona
Gunaa' ni cayuuna  Llorona, la que está llorando, la llorona
Gunaa ni cuilu'  ¿Cuál elegirás?, ¿cuál escogerás?
Gunaa ni cului'lu  ¿Cuál estás señalando?
Gunaa ni chineu'  ¿Cuál llevarás?
Gunaa ni hracala'dxu'  ¿Cuál quieres?
Gunaa' ni hriguiiba  Tejedora, mujer que teje, modista
Gunaa' ni hrunidxinña  Mujer que hace golosinas, dulcera
Gunaa' ni hrunidxi'ña  Mujer trabajadora
Gunaa' ni hrutoo guie'  Vendedora de flores
Gunaa' ni hruuna  La llorona, llorona, la que llora, mujer que llora
Gunaa' niruna  Mujer obediente, mujer sumisa, mujer dócil
Gunaa' qui iquíñe  Mujerzuela, mujer indeseable
Gunaa' shieeladi  Mujer desnuda
Gunaa' sicarú  Mujer hermosa, mujer bonita, preciosa
Gunaa' sti guendanabane'  La mujer de mi vida
Gunaa' stine'  Mi mujer, mi amor
Gunaa' teca  Juchiteca, juchitecas, mujer juchiteca
Gunaa' teca sicarú  Mujer bella juchiteca, mujer bonita de Juchitán
Gunaa xqui'chilu'  ¿Dónde está tu documento?, ¿dónde está tu libro?, ¿dónde está tu credencial?
Gunaa' ziuula guichaique  Mujer de larga cabellera, mujer con trenzas largas
Gunaa'dxaba'  Bruja, mujer diabólica
Gunaa'huiini'  Una joven, mujer joven, jovencita
Gunaa'shunaxhi  Reina, mujer solemne, mujeres solemnes, como una reina, como una virgen
Gunaaze  Agarra, toma, coge, caza, coger, atrapa, toma con la mano, agarró, tomó con la mano. Ej: gunaaze ti bacaanda laabe' = le agarró un sueño, le dio sueño
Gunaaze'  Agarré, tomé, cogí, atrapé, sujeté, cogí
Gunaaze benda  Pescó, capturó el pescado
Gunaaze chahui  Aferrate, agarra bien, aferrate lo suficiente
Gunaaze chahui lu guiraandi'  Aferrate lo suficiente a todo esto
Gunaaze laabe  Atrápalo, atrápala
Gunaaze na'  Atrápame
Gunaaze nabe'  Sujetalo con la mano (a él, a ella)
Gunaaze' nabe'  La tomé de la mano, la sujeté de la mano, lo sujeté con la mano
Gunaaze nalu' ni  Sujetalo con las manos, agarralo con las manos, atrapalo con las manos
Gunaaze' naya'  Apóyate en mi mano, dame tu mano
Gunaaze' naya'ni  Lo sujeté con las manos, lo sostuve con las manos, lo atrapé con mis manos
Gunaaze ndi  Sujeta esto, agarra esto, atrapa este
Gunaaze ti bacaanda laabe'  Le agarró un sueño, le dio sueño
Gunaazebe'  Él agarró, ella cazó, atrapó, capturó, tomó, agarró, cogió, cazó
Gunaazebe' ti neza  Tomó un camino, agarró un camino
Gunaazebe' ti ngupi  Cazó un armadillo, atrapó un armadillo
Gunaazeni  Sostenlo, agarralo, atrapalo, pescalo, sujetalo (objeto)
Gunaaze'ni  Lo sostuve con la mano, lo sujeté, lo agarré (al objeto)
Gunaba  Pidió, pide
Gunaba'  Pedí
Gunaba diidxa  Pregunta tú, ponte a preguntar, preguntar
Gunaba' diidxa'  Pregunté
Gunaba diidxa laa  Preguntale, hablale, habla con él (ella)
Gunaba' diidxa' laa  Le pregunté, le hablé
Gunaba' diidxa' lii  Te pregunté
Gunaba' diidxa na'  Preguntame, hazme la pregunta
Gunaba diidxabe'  Él (ella) preguntó
Gunaba diidxacabe'  Ellos preguntaron, preguntaron
Gunaba diidxalu'  Preguntaste
Gunaba diidxanu'  Preguntamos
Gunaba diidxatu'  Ustedes preguntaron
Gunaba pia'  Hasta pedí, rogué, pedí humildemente
Gunababe'  Él pidió, ella pidió
Gunababe' guichaganabe' ne na'  Me propuso compartir una vida
Gunaba'dxiche'  Supliqué, imploré
Gunaba'dxiche' lii  Te suplique, te pedí humildemente
Gunani'  ¿Dónde está?, ¿cuál es? (el objeto)
Gunda  Pudo, se pudo, se logró, obtuvo, se colgó, tuve suerte, fui afortunado
Gunda'  Me puse un adorno, me colgué algo
Gunda biiya' lii  Logré verte, pude verte
Gunda bi'nilu'ni  Pudiste hacerlo, lograste hacerlo, lo lograste
Gunda biree'  Logré salir, pude salir
Gunda biua'  Pude entrar
Gunda biu'du  Pudimos llegar, logramos llegar
Gunda biu'du hra garuti' cadi chendaa  Logramos llegar a donde nadie ha llegado
Gunda biza'lu'ni  Pudiste construirlo, lograste construirlo
Gunda bizaya'ni  Pude construirlo, logré construirlo
Gunda dxi  Se logró el día, llegó el tiempo
Gunda gudiide'  Pude pasar, fui capaz, pude traspasar, lo superé
Gunda gudiide' guiraa' ca' nadiiñe  Fui capaz de superar todas las dificultades, fui capaz de pagar todas mis deudas
Gunda guiraani'  Se pudo todo, se logró todo
Gunda la'  ¿Se pudo?, ¿se logro?, ¿se obtuvo?
Gunda ngue  Tan pronto se pudo, tan pronto que eso sucedió, y se colgó aquello
Gundaa  Parte, rompe, quiebra, destroza, raja, rompió, quebró
Gundaa'  Partí, rompí, quebré, destrocé, rajé, repartí, fraccioné
Gundaa' íquebe'  Le rajé la cabeza
Gundaabe'  Rompió, partió, quebró, destrozó, rajó
Gundaabe' ti bangu' íquestobi  Rompió una silla en la cabeza del otro
Gundaacabe'  Ellos rompieron
Gundaadu'  Rompimos
Gundaalu'  Rompiste, destrozaste, liberes, sueltes
Gundaani'  Pártelo, desmenúzalo
Gundaa'ni  Lo quebré, lo destrocé
Gundaatu'  Ustedes rompieron, destrozaron
Gundade'  Despegué, desprendí
Gundadi'  Despega, desprende, arranca, quita
Gundadi' ca gui'chi ca  Despega esos papeles
Gundadi' gui'chi ca'  Despega ese papel, desprende esa propaganda, despega ese cartel
Gundadi' ti cuananashi  Desprende una fruta, corta una fruta
Gundadibe'  Desprendió, despegó, arrancó
Gundadibe' cuananashi nagüí  Desprendió una fruta madura
Gundadibe'ni  Lo despegó, lo desprendió
Gundadi'ni  Despegalo del lugar, despréndelo, cortalo
Gundagaa  Estuvo inclinado, estuvo inclinada, se inclinó, se ladeó, se descolgó
Gundagaa naya'  Se descolgó mi mano
Gundagaa ñee'  Se descolgó mi pie, se me descolgó el pie, se descolgaron mis pies
Gundagaalu'  Te estiraste, te ladeaste, te inclinaste (en una dirección)
Gundagaalu' neza hra zuhuaa'  Te inclinaste donde estabas parado, te inclinaste donde estabas parada
Gúndasi  Tan pronto se pudo
Gúndasi bia'  Ahora que se pudo, ahora que llegó el momento, apenas se pudo
Gúndasi ngue  Apenas eso pasó, entonces
Gundéte (bindéte)  Bajalo, baja
Gundéte'  Lo bajé, lo descolgué
Gundéte caadxi' lúni  Bájale un poco, baja un poco el volumen
Gundéte guiiba hripapa hri'  Aterriza este avión, baja esta máquina voladora
Gundéte hridxilu'  Baja el volumen de tu voz, baja el tono de tu voz
Gundéte laabe  Bajalo (a él o ella)
Gundéte laame  Bajalo (el animal)
Gundéte lúni  Rebajalo, baja un poco el precio, bájale, baja el volumen
Gundéte ni  Descuelgalo, bájalo (el objeto)
Gundisa  Levanta, levantalo, levantó, elevó. Ej: Gundisa bi = arreció el viento
Gundisa bi  Arreció el viento
Gundisa daa ca'  Levanta el petate, levanta ese petate
Gundisa guiraani'  Recogelas todas, levanta todo
Gundisa guiropa' nalu'  Levanta tus dos manos, levanta tus manos
Gundisa i'cu  Levanta la cabeza, levanta tu cabeza, eleva tu cabeza, alza la cabeza, con orgullo
Gundisa íquelu'  Alza tu rostro, no bajes la cabeza, sientete orgulloso, levanta la cabeza
Gundisa íquetu'  Alcen el rostro, no bajen la cabeza, sientanse orgullosos
Gundisa' lua'  Alcé el rostro, alcé la vista
Gundisa lúlu'  Alza tus ojos, levanta los ojos, levanta tu rostro
Gundisa lúlu' ne biyadxi'  Alza tus ojos y mira
Gundisa lúlu' ne biyadxi'si  Alza tus ojos y mira fijamente
Gundisa na  Levantó la mano, se rindió
Gundisa na'  Levantame, alzame
Gundisa na daguyoolo'  Alza las manos estás atrapado
Gundisa na' guiá'  Alzame muy arriba, elévame
Gundisa nalu'  Levanta la mano, levanta tu mano, alza tu mano, ríndete, alza tus manos
Gundisa ñee  Levanta el pie
Gundisa ñeelu'  Levanta tu pie, alza tu pie, alza los pies
Gundisa shiguilu'  Levanta tu barbilla, levanta la barbilla
Gundisa shi'quelu'  Levanta tus hombros, levanta el hombro
Gundisa ti chu ñeelu'  Levanta un pie, alza un pie
Gundisa yannilu'  Alza tu cuello
Gundisalúcabe  Alzaron el rostro, alzaron sus rostros, ellos alzaron sus rostros
Gundisalúcabe ne bize'lúcabe'  Alzaron el rostro y se persignaron
Gundisalu'ni  Tú lo alzaste, tú lo levantaste
Gundisani  Recogelo, alzalo, levantalo
Gundisani guiá'  Alzalo más arriba, elévalo
Gune'  Haga, yo haga
Gunebiaaya'  Conozca yo, yo conozca
Guni  Haga, que haga
Guni'  Habla, hablar, confiesa, habla de una vez, dí, responde
Guni' chaahui  Habla despacio, habla más despacio
Guni' chaahui cadi gucálu' hridxi  Habla despacio y no grites
Guni' chaahuiga  Habla quedo, habla muy bajo
Guni' chaahuiga pacaa zunadiagacabe'  Habla quedo si no nos van escuchar, habla quedo para que no nos escuchen
Guni' chaahuiga pacaa zunadiagacabe' lánu  Habla quedo si no van escuchar lo que estamos hablando
Guni' chaahuiga pacaa zunadiagacabe' lii  Habla quedo si no quieres que te escuchen
Guni' chahui  Habla adecuadamente, habla correctamente
Guni' má resiu  Habla más alto, habla más fuerte
Guni' ne laabe  Habla con ella (él)
Guni' ne na'  Háblame, comunicate conmigo
Guni' ne na' diidxazá  Háblame en zapoteco
Guni' ne stipa  Habla fuerte, habla con elocuencia
Guni' ne stipa ná'  Procura hablar fuerte, procura hablar con elocuencia
Guni' ni cayabelii  Habla lo que te estoy diciendo, tradúceme
Guni' ni gabe' lii  Habla por mí, di lo que yo diga, tradúceme
Guni' ni gacala'dxu'  Di lo quieras, habla lo que te venga en gana
Guni' shiñee  Di porqué
Guni' ti hruaa  Dijo alguien, alguien habló
Guni' xneza  Habla con propiedad
Guni' xtiidxalu'  Habla en tu idioma
Guni' xtiidxanu'  Habla en nuestro idioma
Guní'be'  Él (ella) habló, recuperó la voz
Guníbiábe'  Él (ella) conozca
Guníbiácabe'  Ellos conozcan
Guníbiádu'  Conozcamos
Guníbiálu'  Conozcas
Guníbiánu'  Todos conozcamos
Guníbiátu'  Ustedes conozcan
Guní'ca lii  Hablaron mal de tí
Guní'ca na'  Hablaron de más de mí, me difamaron, hablaron mal de mí
Gunicabe'  Hagan, ellos hagan
Guní'cabe'  Ellos hablaron
Guní'cabe' binni  Ellos calumniaron, ellos denostaron, ellos criticaron
Gunidu'  Conversamos, hablamos, dialogamos
Gunídu'  Hagamos
Guniee' chaahui  Hablé despacio
Guniee' chaahuiga  Hablé calladamente, hablé muy bajo
Guniee' diidxastiá  Hablé el español, hable en español
Guniee' diidxazá  Hablé el zapoteco, hable en zapoteco
Guniee' ne bicaa'diagacabe'  Hablé y escucharon
Guniee' ne guiraacabe' bicadiagacabe'  Hablé y todos me escucharon
Guniee' ne laacabe  Hablé con ellos, hablé con ellas
Guniee' ne stipa  Hablé enérgicamente, hablé con fuerza, hablé fuerte
Guniee' xcaanda'  Soñé, estuve soñando
Guniee' xneza  Hablé con propiedad, hablé bien, hablé correctamente
Guniee'ni  Lo hablé, hablé de eso
Guniee'nia'  Hablé, conversé, platiqué, hablé con alguien
Guniee'nia' guiraa' bido'  Hablé con todos los santos, platiqué con todos los santos
Guniee'nia' lii  Te platiqué, te hablé
Guniee'nia' ne lii  Hablé contigo, platiqué contigo
Guniee'niani lii  Te lo platiqué, hablé de eso contigo
Guniee'xcaanda' ti telayú  Soñé en una madrugada
Gunilu'  Hagas, tu hagas
Guní'lu'  Hablaste
Guní'ni (uní'ni)  Hablalo, dilo
Guní'ni chaahui'  Hablalo lento, repítelo despacio
Guní'ni xtibiaje  Repita por favor, ¿me lo puede volver a decir?, ¿puede decirlo otra vez?
Guninu'  Todos hagamos, lo hagamos, hagamos, construyamos
Guni'nu'  Hablamos, lo dialogamos, lo pláticamos, dialogamos
Gunitu'  Ustedes hagan
Guní'tu'  Ustedes hablaron
Gunixcaandabe'  Soñó, él soñó, ella soñó
Gunixcaandalu' la'  ¿Soñaste?
Guní'xpiaane'  Pensé, me puse a pensar
Guní'zí ne biete  Solo dilo y bajate, dilo y bajate del templete
Gunna  Aprende, recuerda, supo
Gunna'  Supe, me dijeron, me enteré, me di cuenta, lo supe
Gunna dxiichi  Comprende bien, comprendió bien
Gunna dxiichi ni chi gabe lii  Comprende bien lo que te voy a decir
Gunna' dxindxe'pia'  Verídicamente lo supe, lo supe de buena fuente
Gunnabe'  Él supo, ella supo
Gunnacabe'  Ellos supieron
Gunnadu'  Supimos, sabíamos
Gunnadu' lii zanda gu'nuni'  Sabíamos que lo harías, sabíamos que podías hacerlo
Gunnalu'  Supiste
Gunnalu' la'  ¿Supiste?, ¿te enteraste?
Gunnalu'ni la'  ¿Lo supiste?, ¿lo sabias?
Gunnani'  Aprendelo, entiéndelo
Gunna'ni  Eso lo supe, sabía de ese asunto
Gunnanu'  Todos supimos
Gunnatu'  Ustedes supieron
Gunnaxhiee'  Quise, amé, he amado
Gunnaxhiee' laabe  La quise, lo quise, la quería, lo quería
Gunnaxhiee' laabe stale  La quise mucho, lo quise mucho, la quería demasiado, lo quería demasiado
Gunnaxhiee' lii  Te amé, te quise
Gunnaxhiee' lii dxi ne dxi  Te amé cada día, te amé día con día
Gunnaxhiee' lii ne hruzeete' lii  Te quise y te recuerdo
Gunnaxhieedxiche' lii  Te amé demasiado, te quise mucho
Gunnaxhieeshaata  Amé demasiado, amé mucho, quise mucho
Gunnaxhieeshaata lii  Te amé demasiado, te amé mucho, te quise mucho
Gunnaxhii'  Quiere, aprecia, quiso, amó, ama, tu ama, tu quiere
Gunnaxhii' ca shiñilu'  Quiere a tus hijos (hijas), procura querer a tus hijos
Gunnaxhii' diidxa stilu  Aprecia tu lengua materna, ama tu idioma
Gunnaxhii' lácabe  Quierelos, aprecialos mucho
Gunnaxhii' lii  Quiérete
Gunnaxhii' na'  Quiéreme, amame
Gunnaxhii' shiñilu'  Quiere a tu hijo (hija), ama a tu hijo, ama a tus hijos
Gunnaxhii' stipa diidxa stilu  Aprecia intensamente tu lengua materna, aprecia con vehemencia tu lengua materna
Gunnaxhii' stipa gunaa' stilu  Ama intensamente a tu compañera, ama intensamente a tu pareja
Gunnaxhii' xquidxilu'  Ama tu terruño, ama tu ciudad
Gunnaxhiibe'  Él quiso, ella amó, ha amado
Gunnaxhiibe sheelabe'  Él quiso a su esposa, ella quiso a su esposo
Gunnaxhiilu'  Quisiste, amaste, has amado
Gunnaxhiilu' na'  Me quisiste, me amaste
Gunnaxhiiu'  Quisiste, amaste (expresión corta)
Gu'nu  Hagas, tú hagas, realices
Gupa  Obten, ten, tuvo (indicativo perfecto, pretérito)
Gúpa  Rocío, sereno, niebla, frío nocturno, bruma
Gupa'  Tenía, tuve (indicativo perfecto, pretérito)
Gupa' gana  Quise, tuve la intención
Gupa' gana ñabe lii  Quise decirte, tuve la intención de decirte
Gupa' gana ñabe lii ninqui ñánda'   Tuve la intención de decirte y no se pudo
Gupa gui'dxu ca paca zaca shiroo ni  Si no cuidas ese grano se va a inflamar, si no cuidas ese grano se va a infectar
Gupa' laabe  La tuve (ella), lo tuve (él), estuvo conmigo, la cuidé, lo cuidé
Gupa' laabe ndani' naya'  La tuve entre mis brazos
Gupa ni hracala'dxu'  Obten lo que quieras
Gupa ni ma hracala'dxu'  Obten lo que más quieras
Gupa' shidé bisiguiie'  Tuve que mentir, me vi obligado a mentir
Gupa' shiñee ziaa'  Me tuve que ir, tuve mis razones para irme
Gúpa siadó  Rocío, rocío matinal
Gupa' stale  Tenía mucho, tuve mucho
Gupa stale bidxichi  Obten mucho dinero
Gupa' stale bidxichi  Tuve mucho dinero
Gupa' stale ne nudiie' lii stibiaje  Tenía mucho que darte todavía
Gupa' ti xcaanda  Tuve un sueño, tuve una ilusión
Gupabe'  Tenía (indicativo imperfecto, copretérito), tuvo, obtuvo
Gupaca' nisa  Tuvieron agua
Gupacabe'  Tuvieron (ellos, indicativo perfecto, pretérito)
Gupacanu'  Tuvimos (indicativo perfecto, pretérito)
Gupalu'  Tuviste (indicativo perfecto, pretérito)
Gupanu'  Teniamos (indicativo imperfecto, copretérito), tuvimos
Gupaxpiálu'  Educate, razona, ten educación, cuida tus modales
Gupayoo  Geco, salamanquesa
Guquiidi  Junte, pegue
Guquiidibe'  Une, que una, que pegue, que junte
Guquiidilisaanu  Juntemos entre si, que reunamos entre nosotros
Guquiidilisaanu xquendabiaaninu  Juntemos nuestra inteligencia
Guragu'  Lagartija
Gureeza  Se rasgó, se reventó
Gureeza bi guidiruaa'  Se me resecaron los labios
Gureeza bi lade'  Se me resecó la piel
Guri'  Sientate, sientese usted, tome usted asiento
Guri' cue'  Sientate junto a mí
Guri' cuebe'  Sientate junto a él, sientate junto a ella
Guri' chahui'  Sientate cómodamente
Guri' güinu diidxa  Sientate para platicar, toma asiento y dialoguemos
Guri' ne laabe  Sientate con él, sientate con ella
Guri' ne na'  Sientate conmigo
Guri' xneza  Sientate bien, sientate correctamente
Guriaa  A la orilla, rincón, a un lado, de lado
Guriaa guidxi  Suburbio, a la orilla de la ciudad, junto al pueblo
Guriaa guiigu'  A la orilla del río, ribera del río
Guriaa guiigu' hra nanade que  A la orilla del río donde está la barranca
Guriaa guiigu' Shavizende  A la orilla del río de Juchitán
Guriaa guiigu' Shavizende ti gueela  Sucedió una noche en Juchitán a la orilla del río
Guriaa naga'chi'  Rincón del secreto, rincón escondido, rincón oculto
Guriaa neza  A la orilla del camino, a un lado del camino
Guriaa nisado'  A la orilla del mar, playa, puerto, costa
Guriaa nisado' naga'chi'  Puerto escondido, playa oculta
Guriaa stinu  Rincón del istmo, rincón istmeño, nuestro lado, a nuestra orilla
Guriaa ti guiigu'  A la orilla de un río, ribera de un río
Guriaa yoo'  Junto a una casa, a la orilla de la casa, pared de la casa
Guriaazi  Nomás a la orilla, en el rincón, en el rinconcito
Guri'be  Él (ella) se sentó, tomó asiento
Guri'cabe  Ellos tomaron asiento, se sentaron
Guri'du  Nos sentamos, tomamos asiento
Guriee'  Me senté, tomé asiento
Guriee' deche li'dxu'  Estuve sentado atrás de tu casa
Gurieenia' ne laabe  Me senté con él, me senté con ella
Guri'lu  Te sentaste, tomaste asiento
Guri'nu  Nos sentamos, tomamos asiento (ustedes y nosotros)
Gurisisicabe'  Se sentaron en conjunto, se amontonaron, apretadamente se sentaron
Gurítaa  Se desplomó, quedó sentado, cayó sentado
Guritu'  Ustedes se sentaron, tomaron asiento
Gusaa  Anda, adelante, camina, andando, caminó, ponte a caminar. Ej: guzaalu' = caminaste
Gusaa biyubi stobi  Tú ve a buscar a otro, ve y busca a otra
Gusaa cadi cue'zu  Camina sin detenerte, camina y no te detengas
Gusaa cadi cue'zu pacá zia'nu  Camina sin pausas o te atrasas, si no avanzas te quedas atrás
Gusaa cadi guiaanu'  No te quedes atrás, acelera el paso
Gusaa chaahui  Camina más lento, camina más despacio, no camines deprisa, no camines rápido
Gusaa cherí'  Camina de este lado, camina por aquí
Gusaa ne cadi guuyu' hra guudidu'  Ve hacia adelante y verás el camino andado
Gusaa ne cadi guuyu' ni guudidu'  Ve hacia adelante y no veas el pasado
Gusaa ne guyee  Anda y ve
Gusaabe'  Caminó, anduvo
Gusaabe' gu'shu  Se le ofrendó copal, se le ofrendó incienso
Gusaacabe'  Ellos caminaron, anduvieron
Gusaadu'  Caminamos, anduvimos
Gusaalu'  Caminaste, anduviste
Gusaananda  Persiguió, andaba tras alguien, anduvo tras alguien, siguió a alguien, persigue, ve en pos...
Gusaananda laabe  Síguelo, síguela, ve tras de él, ve tras de ella
Gusaananda laacabe  Síguelos, síguelas
Gusaananda ladxido'lo  Sigue tu corazón, sigue lo que te dicta tu corazón
Gusaananda na'  Sigueme, sigue mi camino, me sigues
Gusaanándabe'  Él persiguió, ella persiguió, anduvo tras...
Gusaanándabe' lá  Él lo persiguió, ella lo persiguió, el lo siguio, anduvo tras él, anduvo tras ella
Gusaanándabe' ti ba'dudxapa  Anduvo tras una joven
Gusaanandatu' na'  Me siguieron, siguieron mi trayectoria
Gusaanandu' na'  Seguías mi sendero, me seguías
Gusaaniru  Adelante, adelantate, camina hacia adelante, ve tú primero
Gusaaniru ti uganda lii  Adelantate luego te alcanzo
Gusaaniru ziou  Nomás te adelantaste
Gusaatu'  Ustedes caminaron, anduvieron
Gusaaya'  Caminé, anduve
Gusaayanánda' ti ba'dudxapa  Anduve tras una joven
Gusaayania' ti yagale  Anduve con una guitarra, recorrí con una guitarra
Gusaba  Deje caer, plante. Ej: laabe gusababe' xhuba' = que él siembre el maíz
Gusababe' xhuba'  Deje caer el maíz, siembre el maíz
Gúse'  Dormí, me dormí, me quede dormido
Guseendu'  Envíes, mandes
Gúseshaata'  Dormí demasiado
Gusha  Quitó, quita, hurtó, robó
Gusha'  Quité, hurté, robé, saqué, arranqué, arranqué de raíz, arrebaté
Gusha guiidiboco hri ñee'  Quitame estos zapatos, quita estos zapatos de mis pies
Gusha' ni laabe  Se lo quité, se lo arrebaté, se lo robé
Gushaana  Parió, engendró, dio a luz
Gushaana'  Parí, di a luz, tuve un bebe
Gushaanabe' cuachi  Parió gemelos, parió gemelas, dio a luz gemelos
Gushaanabe' ti ba'dudxapa  Parió una ñiña, dio a luz una niña, engendró a una niña, dio a luz a una niña
Gushaanabe' ti ba'dunguiiu  Engendró a un niño, dio a luz a un varón
Gushaanabe' ti xcuidi  Parió un ñiño, dio a luz un niño
Gushabe'  Quitó, hurtó, robó (él, ella)
Gushacabe'  Ellos quitaron, hurtaron, robaron
Gushacabe' dxi'ña stibe  Ellos le quitaron su empleo
Gushacabe' laabe dxi'ñabe'  Ellos le quitaron su trabajo
Gushale'  Abra
Gushalelúlu'  Abras tus ojos, te quites la venda de los ojos. Ej: dxi gushalelúlu' = el día que te quites la venda de tus ojos
Gushalu'  Quitaste, hurtaste, robaste, sacaste, arrancaste, arrebataste
Gushañeebe' xquidxibe'  Se marchó de su pueblo
Gushañeeu'  Huiste, escapaste, evadiste, fugaste, te alejaste, quitaste el pie
Gusharu  Chapulín, saltamontes, langosta, plaga de langosta
Gushibe'  Él tire, ella derrame
Gushié'  Tire, yo derrame
Gushiica'  Que derramen, que tiren
Gushiica' guendanayeeche  Que derramen la alegría, que desparramen el júbilo
Gushilu'  Tires, derrames
Gushinu'  Tiremos, derramemos
Gushooñe ne guipapa  Que corra y vuele
Gushooñenu'  Corramos, que corramos, nos vamos corriendo
Gu'shu  Humo, humareda, incienso quemado
Gu'shu'  Quitaste, robaste
Gu'shubido'  Incienso, incensario, brasero, humo sagrado, copal
Gushudxe'  Me embriagué, me emborraché
Gushudxi'  Se embriagó, se emborrachó, se mareó con el aguardiente
Gushupi  Chupa, lame, chupó, lamió
Gushupini'  Chupalo, chupala, lamelo
Gushuuba doonda  Confesión, confesar
Gu'shuyú  Polvareda, polvo, humareda de tierra, tolvanera
Gúsi  Duerme, duermete, intenta dormir, durmió
Gúsi bia' guiuulu' xneza guiraa'dxi  Duerme lo suficiente cada noche
Gúsi cadi ica í'cu'  Duerme y no te preocupes
Gúsi chahui'  Duerme bien
Gusi hracaa  Duerme ahí, sigue durmiendo, tu sigue durmiendo (para persona que ignora el progreso)
Gúsi' xcuidi  Duermete niño, se durmió el niño
Gusiaandabe'  Que él (ella) lo olvide, que lo olvide, olvide
Gusiaandacabe'  Que ellos lo olviden, que lo olviden, olviden
Gusiaandalu'  Lo olvides, olvides
Gusiaandanu'  Que lo olvidemos, olvidemos
Gusiaandatu'  Olviden
Gusiaandu'  Olvides, omitas, dejes, abandones
Gúsi'be  Durmió (él, ella)
Gúsi'cabe  Durmieron
Gusiee'  Compré
Gusiee' ne bituaa'  Compré y vendí
Gusiee' ni bituaa'  Compré lo que vendí
Gusiga'de'  Regale (lo mío), done (lo mío), conceda
Gusii'  Compra, adquiere, merca, comprar
Gusii' guie'  Compra flores
Gusii' shabú  Compra jabón
Gusii' shabú ne gui'chi  Compra jabón y papel
Gusii' ti bere  Compra una gallina
Gusii' ti mani' quiba'  Compra un caballo para montarlo
Gusii' ti shabúbéla  Comprate un jabón, comprate un jabón hecho con lejía
Gusii' ti tou  Compra un pavo
Gusiibe'  Compró (él, ella)
Gusiicabe'  Compraron
Gusiidu'  Compramos
Gusii'ni  Compralo, adquiérelo
Gusílu  Compraste
Gusilu'  Dormiste
Gusílu la'  ¿Compraste?
Gusilu' xneza la'  ¿Dormiste bien?
Gusinagaa'  Primavera
Gusindaa nashi bi  Para que el viento esparza el aroma, que el viento extienda el olor, que aromatice el ambiente
Gusindaa nashinu'  Para que huela bien, para que perfumemos, para aromatizar, que nos aromatice
Gúsi'ne' laabe  Duermete con él, duermete con ella
Gúsi'ne' na'  Duermete conmigo
Gúsi'nu  Dormimos
Gusiñeni'  Mezclalo, revuélvelo, amasalo
Gusisácanu  Enriquezcamos, hagamos valer, elevemos nuestra valía
Gusishaatabe'  Él (ella) durmió demasiado
Gusishaatacabe'  Durmieron demasiado
Gusishaatalu'  Dormiste demasiado
Gusishaatanu'  Dormimos demasiado
Gusishaatatu'  Ustedes durmieron demasiado
Gusú  Langosta, plaga de langosta
Gu'ta  Acuestate, descansa
Gúta'  Me acosté
Gu'ta gudaa  Agachate
Guta hrilú  Acuestate boca abajo
Guta nduyu  Acuestate en posición fetal, acuestate encogido
Guta sa'  Acuestate boca arriba
Gu'tabe'  Se acostó
Gutacue  Acuestate de lado
Gutacue'lu'  Te acostaste de lado, te recostaste
Gutagudabe'  Se inclinó, se agachó
Gutagudacabe'  Ellos se inclinaron, se agacharon
Gutále'nu'  Multipliquemos, hagamos que sea más
Gutanaa  Avivate, despabilate, abusado, preparate, despiertate, procura estar atento, ponte "buzo", procura estar despierto, acuestate y no duermas
Gutanaa cayaca xhu  Despabilate que está temblando
Gutanaa ma chunu'  Despabilate que ya nos vamos
Gutanaa ti zareme naguenda  Abusado que el animal saldrá rápidamente
Guti'  Murió, se murió, fallece
Gu'ti'  Mate, haga daño
Guti shié  Sofocar, asfixiar
Guti shie'be  Asfixiado, asfixiada
Guti shie'cabe  Asfixiados, asfixiadas
Guti'be  Murió, se murió (él, ella)
Guti'cabe  Murieron, se murieron
Gutiide'  Lo pase, lo traslade, lo haga cruzar
Gutiidibe'  Lo pase, lo traslade, lo hagas cruza (él, ella)
Gutiishe  Volteo, vuelco
Gutiishibe'  Voltee, vuelque
Gutiishicabe'  Volteen, vuelquen
Gutiishidu'  Volteemos, volquemos
Gutiishilu'  Voltees, vuelques
Gutiishinu'  Volteemos, volquemos
Gutiishitu'  Ustedes volteen, vuelquen
Gutinati'  Mitigó, amainó
Gutopa chaahuinu'  Recojamos cuidadosamente, alcemos todo cuidadosamente
Guubi'  Tragó, traga
Guubi' México laabe  México se lo tragó (la persona adaptó las malas costumbres de la metrópoli)
Guubiluni' la'  ¿Lo tragaste?
Guubini'  Trágalo
Guudxi  Moco, mucosidad de la nariz
Guudxi lú  Lagaña, legaña
Guugu'  Tórtola, paloma
Guugu' huiini'  Tórtolita, palomita, tórtolita (son regional con flauta), huilota (zenaidura macroura), también conocida como montera, paloma triguera, paloma triste
Guugu' ni hriuudxi'binni  Paloma de la paz, paloma que apacigua a la gente
Guugu' ni hrundábinni  Paloma de la libertad, paloma que libera a la gente
Guugu' ni hruzeenda diidxa  Paloma mensajera, ave que lleva mensajes
Guugu' sicarú  Tórtola hermosa, paloma hermosa
Guugu' stia  Paloma domada, paloma doméstica
Guugu'ro'  Paloma grande
Guuna  Limosna, aportación de dinero para una celebración, cooperación, caridad
Guundalu' gui'chi  Leas, seas lector, seas lectora
Guune'  Lo presioné hacia abajo
Guune' ladxido'be chuppa biaje  Oprimí su pecho dos veces
Guuni' hrari'  Oprime aquí
Guuni' ladxido'be  Oprime su pecho
Guuni' ladxido'be chonna biaje  Oprime su pecho tres veces
Guunibe'  Él lo presionó hacia abajo, ella lo presionó hacia abajo
Guupa  Cuida, conserva, custodia, guarda, protege, vigila
Guupa ca nisa  Cuida el agua, cuida las aguas
Guupa ca shiñilu'  Cuida a tus hijos, cuida a tus hijas
Guupa chahui' laame  Cuidalo muy bien (al animal)
Guupa chahui' laatu  Cuidense muy bien
Guupa chahui' ni  Cuidalo muy bien (al objeto), cuidalo con esmero
Guupa gui'shiroo' hri  Cuida el bosque, cuida este bosque
Guupa gui'shiroo' stilu'  Cuida tu bosque, cuida el bosque que es tuyo
Guupa gui'shiroo' stiu'  Cuida tu bosque, cuida el bosque que es tuyo
Guupa laabe  Cuidalo, cuidala (a él o ella)
Guupa laacabe  Cuidalos (a ellos)
Guupa laame  Cuidalo (al animal)
Guupa laatu'  Cuidense (ustedes)
Guupa lii  Cuidate, ten cuidado
Guupa lii cadi guelu' stale café  Cuidate y no tomes mucho café
Guupa lii stale neca' que guni crelu na' nadxieelii  Cuidate mucho aunque no creas yo te quiero
Guupa na'  Cuidame, protégeme
Guupa neza stilu  Cuida tu camino, cuida tus metas
Guupa nisa hri  Cuida esta agua, cuida el agua
Guupa nñiaalu'  Cuida a tu madre, cuida a tu mamá
Guupa stale lii  Cuidate mucho
Guupabe' xpiabe'  Cuidó sus modales
Guupagaa lii  Ten cuidado, cuidate
Guupagaa lii na  Por favor cuidate, por favor ten cuidado
Guupagaani  Cuidalo, cuidalo un momento (el objeto)
Guupani'  Cuidalo, vigilalo, custodialo, protegelo (al objeto)
Guushu' nga hracaa la'  ¿Quitaste eso de ahí?
Guuya  Vea, mire, observe, admire
Guuya'  Yo vea, yo mire, vea, mire
Guuya saatu'  Cuidense entre si, vean por ustedes
Guuya saatu' tobi xtobi  Cuidense entre los dos, en pareja cuidense, cuidense ambos
Guuyabe'  Que él vea, que ella vea
Guuyadxi  Mirar fijamente
Guuyalu'  Veas. Ej: ti guuyalu' = para que veas
Guuyu'  Veas, mires, te fijas, ve
Guuyu' pa guinaazelu' na'  A ver si me atrapas
Guuyu' tu guseendaneu  Te fijas con quien lo envías, ve con quien me lo envías
Guuze  Cacería, caza, acto de pescar, ir de caza, ir de pesca, pescador, pesca
Guuzebenda  Pesca de productos del mar
Guuzegola  Pescador veterano, pescador viejo
Guxhi'dxi  Sonó, se produjo un ruido, hubo un ruido
Guxhiilu' ti limón lúni  Le exprimes un limón encima
Guxhubiyú  Arrastró
Guxhubiyuá'ya laame  Arrastre al animal
Guxhubiyuá'ya'ni  Arrastre el objeto
Guxhubiyú'laame  Arrastralo (el animal)
Guxhubiyú'ni  Arrastralo (el objeto)
Guxhubiyú'ni naguenda  Arrastralo rápido (el objeto)
Guyaa  Bailar. Ej: chi guyaa' = voy a bailar
Guyaa'  Fui
Guyaa' galahui  Fui al centro de la ciudad
Guyaa' guriaa nisado'  Fui a la playa
Guyaa' guriaa nisado' Tuxpan  Fui a la playa de Tuxpan
Guyaa' hra hridinde guidxi  Fui a la guerra
Guyaa' hra li'dxu'  Fui a tu casa
Guyaa' hra nisado'  Fui al mar
Guyaa' hra yu'du hro'  Fui a la iglesia mayor
Guyaa' neza yoo'  Pasé por el pueblo, fui por Juchitán
Guyaa' sia'  Solo fui de balde, nomás fui
Guyaadu  Bailemos
Guyaanu  Bailemos (todos)
Guyaatu  Bailen, y bailen
Guyadxie' lúlu'  Mirar tus ojos, pueda mirar tus ojos
Guya'qui'  Se quemó, está quemado
Guya'qui' ca gueta  Se quemaron las tortillas
Guya'qui' dee  Se calcinó, sólo ceniza quedó
Guya'qui' guendaroshí  Se quemó la cena
Guya'qui' guendaroshí stine'  Se quemó mi cena
Guya'qui' guendaroshí stinu  Se nos quemó la cena, se quemó nuestra cena
Guya'qui' gueta  Se quemó la tortilla, se quemaron tortillas
Guya'qui naya'  Me quemé la mano
Guya'quibe'  Se quemó (él, ella)
Guya'quini'  Se quemó (el objeto), se chamuscó
Gu'yatu'  Vean, puedan ver
Guyeduu lúcabe  Fueron a echar un vistazo, fueron a ver
Guyee  Ve, vete, alejate, adios, marchate, ¡marchese!
Guyee cadi caquiiñe' lii  Vete no te necesito
Guyee derarí  Vete de aquí, vete a volar
Guyee gabiá  Vete al infierno, vete al diablo
Guyee hra yoo'  Vete a casa, ve a casa, ve a la casa
Guyee hranuu' sti gui'ri ca  Ve a la siguiente vela
Guyee naguenda  Vete rápido
Guyee ne bicagui biaani'ca  Ve a encender la luz
Guyee ne gúpa lii  Ve y cuidate, vete y cuidate
Guyee ne ma cadi guedarou'  Vete y no regreses
Guyee xneza  Vete con cuidado
Guyeebe'  Fue (él o ella)
Guyeebe' hra guete' dani sti Colorado  Visitó el cañón del Colorado
Guyeebe' hra yoo'  Fue a la casa, ella fue a la casa, él fue a la casa
Guyeelu'  Fuiste
Guyeelu' guriaa nisado' la'  ¿Fuiste a la playa?
Guyeelu' luguiaa' la'  ¿Fuiste al mercado?, ¿fuiste al supermercado?
Guyeesi'  Solo vete, solo marchate, solo fue
Guyendu'  Ve a ver, ve a echar un vistazo
Guyu' shi'ñabe'  Estuvo ocupado, estuvo ocupada, tuvo trabajo
Guyu' shi'ñacabe'  Estuvieron ocupados, tuvieron trabajo
Guyuaabié'  Me arrojé, me aventé, salté
Guyube'  Busque, yo busque
Guyubibe'  Busque, él (ella) busque, que busque
Guyubibe' ca guba'ya que  Que busque las escobas
Guyubibe' guba'ya que  Que busque esa escoba
Guyubibe' ti guba'ya  Que busque una escoba, que busque la escoba
Guyubicabe'  Busquen, ellos busquen, que busquen
Guyubidu'  Busquemos, nosotros busquemos
Guyubilu'  Busques, tú busques, usted busque
Guyubinu'  Busquemos, todos busquemos
Guyubitu'  Busquen, ustedes busquen, que busquen
Guyubu  Busques
Guyubucani  Los busques, los buscas, busques (los objetos)
Guyubulaame  Lo busques, lo buscas, busques (el animal)
Guyubuni'  Lo busques, lo buscas, busques (el objeto)
Guyubuni' ti caquiiñeni'  Lo buscas porque es necesario
Guyubuni' ti caquiiñe'ni  Lo buscas porque lo necesito
Guyunu'  Fuimos (tú y yo)
Guyuu'  Había, hubo
Guyuu' dxi  Hubo un día, hubo una vez, hubo un tiempo, hubo días
Guyuu' la'dxi' ni chigunidxi'ñalu'  Aprende a querer tu tarea
Guyuu lee  Había un eco, hubo eco
Guyuu' ni bicaadiaga  Alguien escuchó, hubo quien escuchó
Guyuu' shiibe  Él olió, ella olió
Guyuu' stale bi'cunisa  Había muchas nutrias, había muchos perros de agua
Guyuu' ti dxi  Había una vez, hubo un día
Guyuu' tobi chiquee'  Hubo un sujeto entonces, había uno entonces, antaño había un individuo
Guyuu' tu laa biiya  Hubo quien vio, hubo testigo, hubo testigos
Guyuu' tu laa biiyani  Hubo quien vio eso, hubo testigos que vieron eso
Guyuua'  Estuve, estaba
Guyuua' shi'ña'  Estuve ocupado, estuve ocupada, tuve trabajo, estuve trajando
Guyuua' shi'ña binni  Fui empleado, trabajé para otros, tuve empleo
Guyuubí'  Arrojate, avientate, salta
Guyuudu'  Fuimos
Guyuudxii'  Quieto, quieta, quedate quieto, quedate quieta, estate quieto, estate tranquilo, calmate, guarda la calma, conserva la calma, comportate, ten tranquilidad, tranquilo, tranquila
Guyuudxii' gunaa'  Calma mujer, tranquila mujer
Guyuudxii' hracaa  Calmate, tranquilizate, quedate calmado
Guyuudxii' ne bisiila'dxi'  Tranquilo y descansa, tranquila y descansa
Guyuudxiibe'  Se quedó callado, se quedó quieto y tranquilo
Guyuudxiidu'  Nos quedamos callados, nos quedamos quietos y tranquilos
Guyuuladxe'  Me gustó
Guyuuladxe' biiya' lii  Me alegré de verte
Guyuuladxe' dxi biiya' lii  Me gustó cuando te vi, me agradó cuando te vi ese día
Guyuuladxe' ora biiya' lii  Me alegré al verte, me alegré cuando te vi
Guyuuladxe'lii  Me gustaste, me agradaste
Guyuuladxe'ni  Me gustó, lo disfruté
Guyuu'lu lu bacaanda stine'  Estuviste en mi sueño
Guyuu'lu lu xpacaanda'  Estuviste en mi sueño
Guyuu'lu xneza  Estuviste genial
Guyuundaaya neza cubi  Se bendijo el camino nuevo, se bendijo el rumbo nuevo
Guyuunebe' ne lá  Convivieron juntos
Guyuunisa  Se bautizó. Ej: hra guyuunisa = donde se bautizó
Guyuu'nu  Estuvimos
Guyuu'nu xneza  Pasamos buenos momentos, estuvimos bien todos
Guyuusha tu laa  No hubo quien, no hubo alguien
Guyuusha tu laa nulaa laabe  No hubo quien lo salvara, no hubo alguien que lo salvara
Guyuusha tu laa ñaapa laabe  No hubo quien lo cuidara, no hubo alguien que la cuidara
Guyuu'tu bicaadiaga  Hubo quien escuchó
Guyuu'tu laa ñaapa laabe  Hubo alguien que lo cuidó, hubo quien la cuidara
Guzaana  Mujer, señora, mujer con hijos, miembro de una vela (fiesta religiosa)
Guzaana gola  Mujer principal, miembro antigua de una vela (fiesta religiosa)
Guzashuga  Rasguñé, arañé
Guzaya'  Yo construya. Ej: zaziide' guzaya' yoo' = estudiaré arquitectura
Guze  Bañate, duchate
Gúze  Me bañé, me duché
Guze ne ti ojo shabú  Bañate con una sola jabonadura
Guzebe  Se bañó, se duchó
Guzecabe  Ellos se bañaron, se bañaron, se ducharon
Guzedu  Nos bañamos, nos duchamos
Guzeelu' ca yagaguie' nagá'  Riegas los arbustos con flores
Guzelu  Te bañaste, te duchaste
Guzenu  Todos nos bañamos, todos nos duchamos
Guzetu  Ustedes se bañaron, se bañaron, se ducharon
Guzina  Cocina
Guzinagu'shu  Cocina de humo, cocina solo con leña
Guzou'  Hagas, construyas, fabriques
Guzulu'  Comienza, inicia, comenzar
Guzulua'  Comenzaré, iniciaré. Ej: chi guzulua' = voy a comenzar

Continúa...

A B C Ch D F G H I J L M N Ñ O P Q R S T U V X Y Z

Ir al traductor en línea español - diidxazá

Retorno a Diidxazá